ИКТИСОДИЙМАНФААТЛАР -бу кишиларни харакатга келтирувчи, уларни хатти-харакатини,
интилишини,хулк- атворини белгиловчи
куч. Шахс, жамоа, давлат ва миллийманфаатлардан иборат.
ИЧКИ МИЛЛИЙ МАХСУЛОТ - бир
йил давомида мамлакатдаюридик ва
жисмоний шахслар томонидан ишлаб чикарилган пировард махсулот ва хизматларнинг
бозор бахосидаги киймати.
КАДАСТР - 1) жон бошиданолинадиган солик туловчилар руйхати;2) вакти-вактида ёки узлуксиз кузатиш
натижасида тегишли объект хусусида структура, тузилма маълумотлар туплами;
масалан, сув кадастри-дарёлар, уларда утказилган текширишлар хакидаги
маълумотлар туплами; 3) кучмас мулкни бахолаш, уни руйхатини юритиш билан
шугулланувчидавлат ташкилоти.
КАЛЬКУЛЯЦИЯ - махсулотнинг
улчов бирлигини ёки бажарилган ишнинг таннархини хисоблаш.
КАПИТАЛ - (нем. Kapital-
асосий мулк. лат.capitalis- энг мухим, асосий бош)-бирор максадга
йуналтирилишга мулжалланган пул маблаги, бошлангич, доимий, узгарувчан, асосий
ва айланма капитал каби турлари мавжуд. Бозор иктисодиёти шароитидаташкилот, корхона, фирмава бошкаларда устав К. захира К. акционерлик
жамиятиК. каби турларимавжуд.
КАМОМАД - мол; пул ва шу
кабиларнинг тегишли микдоридан кам чиккан кисми.
КАРТЕЛЬ - (фр.cartel,
итал.cartello carta-когоз, хужжат)- монополистик бирлашманинг бир куриниши :
йирик корхона эгаларининг бозорда танхо хукмдорлик килиш, куп фойда олиш максадида
тузган уюшмаси. Уюшмага кирувчилар махсулот хажми, нархи, ишчилар ёллаш шарти,
патентлар айирбошлаш, бозорларни булиш, умумий махсулот ишлаб чикаришдаги
харбир катнашчининг квотаси ва шу
кабилар буйича келишиб олишлари. К.нинг бошка уюшмалардан (концерн, трест)
фарки унга кирувчилар хужалик юритишмустакиллигини саклаб коладилар.
КАССА - 1) пул,
кимматбахокогозлар сакланадиган пулат
сандик, кути, шкаф; 2) муассаса, корхоналарнинг пул кабул килиш, пул бериш,
билет сотиш ва шу кабилар билан иш юритувчи, муомала килувчибулинмаси; 3) муассаса, корхона ва шу
кабилардаги бор пул.
КВОТА - давлатва халкароташкилотлартомонидан товарларни
ишлаб чикариш, уларни экспорт ва импорт килиш юзасидан чекланишларни жорий этилиши.
К. шартларини бузган мамлакат ёки корхона иктисодий жихатдан жазоланади. К.
урнатишдан максад бозордаги нарх-навони тартибга солиб туришдир.
КИЧИК БИЗНЕС - бозор
иктисодиёти ривожланганмамлакатларда
узигамустакил майда корхоналарнинг
даромад олишмаксадида амалга оширадиган
фаолияти.
КЛИРИНГ - (ингл.clearing.
clear- тозалаш, равшанлаштириш)-узаро талаб ва мажбуриятларни хисобга олиб,
амалгаошириладиган накд пулсиз
хисоб-китоб тизими. Мамлакат ичидаги К. банклар уртасидаги туловларни, накд
пулсиз хисоб-китобларни уз ичигаолади.
Халкаро хисоб-китобларда К. келишувлар (клиринг келишувлари, валюта К.)
куринишида амалга оширилади. Давлатларароузаро карзларини тилла вавалютага утказмасдан савдо-сотик талабларига кура амалга оширадилар.
Масалан, пахта толаси урнига унинг кийматига тенг микдорда машина, асбоб-ускуна
олиш.
КОМПАНИОН - бирор мулкка
биров билан биргаликда эга булган киши ёки ташкилот.
КОНВЕРЦИЯ -
(лат.conversio-узгариш)- харбий ишлаб чикариш ва бошка хил харбий фаолият
сохаларининг тинчлик максадларига кучирилиши.
КОНТРАКТ - (лат.
contractus-битим, келишув) -мамлакатлар, фирма, корхона ва бошкалар уртасида
узаро хукук ва мажбуриятларни белгилаш, узгартириш ёки тухтатиш тугрисидаги
икки томонлама ёзма келишув, шартнома.
КОНТРАКТАЦИЯ - 1) бирор
нарсани муайян муддатга олиш ва маълум шароитда фойдаланиш учун тузилган
шартнома; 2) тайёрлаш ташкилотларибилан
ишлаб чикарувчилар, дехкончилик махсулотларини тайёрлаш юзасидан харйили тузиладиган шартнома.
КОНТРАБАНДА -
(итал.contrabando)-давлат чегарасидан моллар, кимматбахо буюмлар ва бошка
нарсаларни конунга хилоф (яширинча) олиб утиш.
КОНСОРЦИУМ -
(лат.consortium-ширкат, уюшма)-корхоналарнинг вактинча ташкил этилган
бирлашмалари, улар одатда молиявий ишлар юзасидан ташкил этилади. Унда давлат,
банклар, молиявий муассасалар, йирик фирмалар эштирок этади.
КОНЦЕРН -
(ингл.concern)-ишлаб чикариш диверсификацияси асосида таркиб топадиган йирик,
куп тармокли корпорация. Улар аста-секин саноат монополиясининг етакчи шаклига
айланади.
КРЕДИТ - (лат.
creditum-карз)1) кирим-чиким дафтарининг чикимлари; 2) карзга мол бериш,
шунингдек, карзга бериладиган мол, пул; 3) маълум харажатлар учун чикариладиган
пул, маблаг ; Давлат К.- давлатнинг заём облигациялари чикариш йули билан карз
олиши. Банк, сугурта уюшмалари ва ахолининг барча табакалари кредитор булишлари
мумкин. Банк К.- пул ссудаси куринишидан юридиква жисмоний шахсларга бериладиган карз. Тижорат К.- бир тадбиркорнинг
иккинчисига махсулотнинг пулини кейин тулашшарти билан сотиш. Халкаро К.- давлатларуртасида карз олиш, карз бериш муносабатлари.
КРЕДИТ КАРТОЧКАЛАРИ -кичик улчамдаги пластик ёки металл карточка
куринишидаги хужжат булиб, банкдаги хисоб сохибининг шахсини тасдиклайди ва
унга накд пуллар ёрдамисиз товар ва хизматларгахак тулаш хукукини беради.
КРЕДИТОР - карзга маблагберувчи томон.
КРИЗИС - (юнон. krisis-хал
этиш, окибат)- к. Инкироз.
КУП УКЛАДЛИ ИкТИСОД - турли
мулк шакллари ва хархил хужалик
турларинингяхлитлигидан ташкил топган
иктисодиёт.
ЛИЗИНГ - асосийфондларни узок муддатга ижарага олиш.
Янгиликларни, ишлаб чикариш ва сотишни молия билан таъминлаш усули. Л. саноат
корхоналарига бир йула катта микдорда пул сарф килмасдан керакли махсулотларни
олиш имконини беради. Л. икки куринишда : молиявий ва тезкор булади. Молиявий
Л. ижарага олинган фонднинг тула кийматини ва ижарачи фойдасини коплашни кузда
тутади. Тезкор Л.- амортизация давридан киска муддатга тузилган келишув.
ЛИМИТ - хужалик фаолияти
турли жихатлари микдорининг чекланиши, фаолият доираси, чегарасининг
белгиланиши. Л. давлат ёки йирик бирлашма томонидан уз корхонаси учун
урнатилади.
ЛИЦЕНЗИЯ - (лат.licentia-эркинлик,
хукук)-рухсатнома; 1) чет
мамлакатлардан мол келтириш ёки чет элга мол чикариш учун давлат органлари
томонидан бериладиган рухсатнома; 2) бирор нарсадан енгил шартлар билан ёки
бепул фойдаланиш хукуки; 3) чегарадан мол чикариш ёки мол киритишда бож
туловларини камайтириш. Патентланган Л.- руйхатга олиниб, гувохнома берилган
кашфиётдан фойдаланиш хукукини бошкаларга бериш.
МАКРОИКТИСОДИЁТ -бу мамлакат микёсида моддий ва номоддий ишлаб
чикариш сохаларини бир бутун килиб бирлаштирган миллий ва жахон хужалиги
даражасидагииктисодиётдир.
МАХАЛЛИЙ БЮДЖЕТ -вилоят,
шахарва туманнинг кирим-чиким (даромад
ва харажат) молиявий хужжати.
МАРКАЗИЙБАНК -пул, облигация эмиссияси (чикарилиши) билан, шунингдек мамлакатнинг
бутун банк тизимини бошкариш, назорат килиш билан шугулланади.Шунинг учун у «банклар банки» деб ном олган.
МАРКЕТИНГ - (инглизча
market-бозор) холатини урганиш, уни олдиндан бахолаш оркалитоварларни ишлаб чикариш ва сотишни ташкил
этиш хамда шу йул оркалитоварларни
ишлаб чикариш ва сотишниташкил этиш,
энг юкори фойда олишни таъминлаш. Махсус М. Дастурлари оркалиамалга оширилиб, харидорларни ва
ракобатчиларни урганиш асосида товарлар сифатини яхшилаш, нархини узгартириш,
рекламани жойлаштириш, харидорларни кониктирадиган товар ва хизматларни етказиб
бериш каби чора-тадбирлар кулланилади.
МЕНЕЖМЕНТ - (инлизча
management) у ёки бу фаолият турини ташкил этиш ва рахбарлик килишни,
иктисодий, молияни ва бошка инсон хаётидаги ишбилармонлик сохасини ташкил килиш
ва бошкаришни билдиради.
МЕНЕЖЕР - ёлланма
профессионал бошкарувчи; актив фаолият билан шугулланувчиодам.
МЕХНАТ - бу инсоннинг бирор
бир максадга каратилган онгли фаолият булиб, у оркали инсон узининг
эхтиёжларини кондириш учун табиат инъомларини узгартиради. Инсон мехнати икки
ёклама характерга эга: а)
КОНКРЕТ МЕХНАТ- товарнинг
истеъмол кийматини яратадиган, бирон бир аник куринишга эга булган мехнат тури
тушунилади.б)
АБСТРАКТ МЕХНАТ- товар кийматини
яратади. «Абстракт» (сузи узбек тилида «мавхум» деган маънони билдиради).
Мехнат аник шаклидан катъий назар умуман сарфланган иш кучидир, жами ижтимоий
мехнатсарфидан иборат булади.
МЕХНАТ БИРЖАСИ - ишчи,
хизматчи ва иш берувчи уртасидаги ишчи кучини сотиш ва сотиб олиш буйича
келишувни амалга оширишда мунтазам воситачи вазифасини утайдиган, ишсизлар
хисобини юритадиган, уларни иш билан таъминлаш, кайта укитиш кабилар билан
шугулланувчидавлат муассасаси.
МИКРОИКТИСОДИЁТ -корхона, фирмалар, яъни иктисодиётни
бирламчи, бошлангич бугини хакидаги иктисодиётдир. У чекланганлик, танлаш ва
мукобил киймат сингари тушунчалар билан, шунингдек ишлаб чикариш ва истеъмоллар
билан шугулланади.
МИЛЛИЙ ИКТИСОДИЁТ -бу барча ишлаб чикариш ва ноишлаб чикариш
тармоклари ва сохаларини, функционаликтисодиётни, куплаб инфратузилмаларни уз ичига камраб олган яхлит
иктисодиётдир.
МИЛЛИЙ БОЙЛИК - инсоният
жамияти тараккиёти томонидан яратилган хамда авлодлар томонидан жамгарилган
моддий ва маънавийбойликлар, табиий
ресурслардан иборат.
МИЛЛИЙ БОЗОР - муайян
мамлакатнинг миллий чегараси доирасидаги олди-сотди муносабатлари. МБ харкандай бозор каби турли моддий, маънавий ва
интеллектуал товарларни айирбошлаш объектига айланади, хамда унда шу мамлакат
товарлари билан биргаликда импорт килинган товарлар хам катнашади.
МИЛЛИЙВАЛЮТА - муайян мамлакатнинг пулбирлиги.
МИЛЛИЙ ДАРОМАД - муайян
мамлакатда бир йилда моддий ишлаб чикариш сохалари томонидан янгитдан хосил
килинган киймат ёки бошкача килиб айтганда, ялпи ижтимоий махсулотнинг ишлаб
чикариш жараёнида сарф килинган ишлаб чикариш воситалари киймати чегириб
ташланганидан сунг колган кисми. МД моддий неъматлар ишлаб чикариладиган
шароитларда жонли мехнат воситасида яратилиб, хам киймат- пул, хаммоддий- буюм шаклига эга булади.
МИЛЛИЙ ХИСОБЛАР ТИЗИМИ - ялпи
миллий махсулот, ички миллий махсулот ва миллий даромадни ишлаб чикариш,
таксимлаш, фойдаланишни киймат шаклида ифодалайдиган узаро боглик хисоблаш
тизимидир.
МОЛИЯ -пул фондларининг шаклланиши, таксимланиши ва
фойдаланишини тартибга солиш билан вужудга келадиган муносабатлардир.
МОЛИЯ ТИЗИМИ -турли даражадаги молиявий муассасалар булиб,
молиявий муносабатларга хизмат килади.
МОНОПОЛИЯ - 1) яккахокимлик;
2) ишлаб чикаришни марказлаштириш окибатида юзага келадиган катта бирлашма
(картель, синдикат, трест, концерн, консорциум конглометрат ва шу кабилар).
Ушбу бирлашма уз ичига ишлаб чикаришни, хизмат курсатишни, махсулот сотишнинг
куп кисмини мужассамлаштиради, шу сохада узини хукмрон мавкеини урнатади.
МУЛКЧИЛИК - кишилар уртасида
ишлаб чикариш воситалари ва мехнат натижалариниузлаштириш буйичапайдо булган ва
тарихан аник бир шаклда намоён булувчииктисодий муносабатлар. М.- нинг асосий бугиниишлаб чикариш воситаларига булган мулкчилик.
У учта иктисодий унсур яъни эгалик килиш, фойдаланиш (ишлатиш) ва тасарруф
этишни мужассамлаштиради. 1-Эгалик килиш - мулкка расмий ва хукукий эгалик
килишдир.2-Фойдаланиш (ишлатиш) - мулк булган бойликни иктисодий фаолиятда
куллаб, хужалик жараёнига киритиб, ундан натижа олиш.3-Тасарруф этиш- мулк
булган бойлик такдирини мустакил хал этиш.
МУЛКЧИЛИК ШАКЛЛАРИ - бу
давлат, жамоа,хусусий ва аралаш
мулклардир.
НАРХ - бахо - товар
кийматининг пулда акс этиши, бозор иктисодиётигаасосланган жамият хужалик механизмида амал килувчииктисодийдастак. Н. факат таннархга эмас, балкиталаб ва таклиф, шунингдек товарнинг ижтимоий фойдалилиги, сифати ва
бошка товарлар урнини боса олиши, муомаладагипулнинг харид кобилиятига хамбоглик.
НАФАКА -ижтимоий мададга мухтож барча кишиларнинг
моддий таъминоти.
НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАР - бу
фойда олишни ва уни иштирокчилар уртасида таксимлашни уз олдига максад килиб
куймаган муассасалардан иборат. М: жамоатчиликёки диний ташкилотлар, хайрия фондлари ва хоказо.Одатда ихтиёрийлик
асосида, ягона максад билан маънавий ва бошка номоддий эхтиёжларни кондириш
максадида ташкил этилади.
ПАССИВ - бухгалтерияда
баланснинг буромад, харажат, чиким кисми;корхона, муассаса ва шу кабиларнинг мажбурият ва карзлари мажмуи.
ПАТЕНТ - (лат. patens-гувохнома,
ёрлик)- 1) хусусий тарзда тадбиркорликнинг бирор бир тури билан шугулланишга
рухсат берувчи гувохнома, тегишли хужжатлар асосида молияорганлари томонидан берилади; 2) илмий
кашфиёт ва ихтирога муаллифликни тасдикловчи гувохнома. П. давлат томонидан
патентлаштирилади.
ПОЛИС - (фр.police, итал,
pollissa-тилхат)-шахсий ёки мулкий сугурта шартномаси тузилгани ва унинг
шартлари хакидаги хужжат.
ПУЛ - (фр.protectionnisme,
лат.protection-химоя) хамма товарлар вахизматлар айирбошланадиган, умумий эквивалент булган махсус товар, бозор
иктисодиётининг асосий воситаси.
ПУЛ ТИЗИМИ - товар
муомиласининг ривожланишининг натижаси булиб, давлатлар томонидан конунчилик
асосида мамлакатда пул муомаласини ташкил этиш.
ПУЛ МУОМАЛАСИ - накд пул
булиб, товарлар айланишива нотоварлар
харакати, тулов ва хисоблар учун хизмат килади. Айнан бир жараёнинг доимо бир
хилда такрорланишидир.
ПРОТЕКЦИОНИЗМ -миллий иктисодиётни бошка давлатлар билан
буладиган ракобатдан божхона тусикларини жорий килиш, мамлакатга чет эл
товарлари, хизмат турлари ва капиталларини кириб келишини чеклаш йули билан
химоя килиш ва саклашга йуналтирилган.
РАКОБАТ - 1) басма-басликка
беллашув 2) бирор-бир сохада энг юкори натижага эришиш борасида олиб борилган
кураш., 3) юкори фойда олиш максадида махсулотни ишлаб чикариш ва сотиш учун
ишлаб чикарувчилар уртасидаги кураш; хужалик юритувчи шахсларнинг бозорда уз
махсулотини айнан шундай махсулотлар сотиш шартларига таъсир килиш максадидаги
беллашуви. Ракобат икки куринишда: а) тармоклараро; б) тармок ичида
куринишларда булади. Тармоклараро Р.- турли йуналишларда махсулот ишлаб
чикарувчиларнинг капиталини энг кулайжойлаштириш, куп фойда олиш учун олиб борган кураши. Тармок ичидаги Р.-
бир хил куринишдамахсулот ишлаб
чикарувчиларнинг бозор учун, махсулотни фойдали, кулай сотиш учун олиб борган
кураши. Халол Р- бозордаги курашда кабул килинган конун-коида,,хаммага маъкул усулларга асосланади. /ирром Р
уз ичига куйидаги характерли белгиларни олади: 1) ракиб хакида нотугрива ноаник маълумотлар таркатиш; 2) махсулотнинг
сифати, ишлаб чикарилган жойи хусусида истеъмолчини алдаш, уни адаштириш; 3)
ракибнинг махсулот белгисидан, номидан нотугрифойдаланиш; 4) паст сифатли махсулотларни реклама килиш; 5) ракиб
махсулотининг сифати тугрисида асоссиз маълумот таркатиш ва х.к.
РЕГИОНАЛ БОЗОР - маълум худуд
доирасида товарларни олди-сотти килиш муносабатлари. Р.Б. бир мамлакат
доирасидаги регионлар уртасида ёки бир нечачегарадош мамлакатлар уртасидаги мехнат таксимотининг, бинобарин, ишлаб
чикаришни ихтисослашувининг махсулидир.
РЕКЛАМА - (фр.reclame)-товар
ёки курсатиладиган хизмат тугрисидаги холис ахборот, уларни купрок сотиш
максадида харидорларга уларнинг хоссалари, афзалликлари ва сотиб олиш
шартларини етказиш. Р. махсус фирмалар оркалиамалга оширилади ва юкори даромад манбаи хисобланади.
РЕНТАБЕЛЛИК-
(нем.rentabel-фойдали, даромадли)-фойда олиш даражаси. Р. маълум давр мобайнида
олинган фойда микдорининг шу даврда сарфланган асосий ишлаб чикариш фондлари ва
оборот воситалари киймати йигиндисига ёки махсулотнинг ишлаб чикариш ва сотиш
харажатлари- таннархга нисбати сифатида фоизлардахисобланади.
РЕСТРИКЦИЯ - ишлаб чикарувчи
томонидан махсулотнинг нархларини ошириш, куп фойда олиш максадида ишлаб
чикаришни, олди-сотдини, экспортни чеклаш.
САВДО АГЕНТИ - бир ёки бир
канча корхоналар товарларини шартнома асосидасотадиган вакил.
САВДО УЙИ - савдо
корхонасининг махсус тури, ихтисослашган ёки сертармок булади. Ихтисослашган СУ
айрим товарлар билан, масалан, уст кийим, оёк кийими, газлама ва хоказолар
билан универсал (сертармок) СУ хархил
товарлар билан савдо килади.
САЛЬДО - (итал.saldo-хисоб.колдик)-
колдик, маълум бир муддатда кирим ва чиким орасида вужудга келган фарк;
бухгалтерияда- дебет ва кредит, умумий актив ва пассив уртасидаги тафовут,
фарк; халкаро савдода- экспорт хамда импорт уртасидагифарк.
САНАЦИЯ - давлат ёки йирик
банк ёрдамида катта корхона ва фирмалар синишининг олдини олиш чора-тадбирлари.
СЛИП - биржафаолиятида акцияга кушиб жунатиладиган хужжат
(сертификат). Ушбу хужжатда акцияга тегишли тор доирадаги баъзи маълумотлар
(циркуляцияга рухсат олинган, акция конкурент томонга тегишли эмас ва бошкалар)
келтирилган булади.
СЕРТИФИКАТ -
(фр.certifikat-тасдиклайман, гувохлик бераман) - бу гувохлик берувчи хужжатдир.
М : аудиторсертификати- эълон килинган
фирма балансининг тугрилигини тасдикловчи хужжат. Сугуртасертификати- бу сугурта шартномасининг
шартлари кайд этилганхужжат.
Акционерлик сертификати- бу уз эгасининг жамият (компания) капиталининг бир
кисмига эгалигини тасдикловчи хужжат. Ташки иктисодий алокаларда товар сифати гувохномаси
ва х.к.
СОЛИКЛАР - давлатнинг
корхоналар, ташкилотлар ва ахолидан ундирадиган пул маблаглари, миллий
даромадни иктисодий ва ижтимоий тараккиёт вазифаларига мувофик таксимлаш ва
кайта таксимлашни таъминловчи молия механизмининг мухим воситаларидан бири,
давлат томонидан тартибга солинади.
СОФФОЙДА - корхона молиявий фаолияти натижасида
курилган даромаддан махсулот таннархи ва соликлар хисобланганидансунг корхонаихтиёрида колдирилган фойда.
СОФ МИЛЛИЙ МАХСУЛОТ -(СММ) -ялпи миллий махсулотдан амортизация
ажратмалари суммасини чегириб ташлангандан колган киймат суммаси.
СПОНСОР -
(ингл.sponsor)-биронта тадбир ёки фаолиятни амалга оширишда молиявий ёрдам
курсатувчипулдор, обру-эътиборли шахс,
фирма, корпорация, ташкилот ва бошкалар.
СУПЕРМАРКЕТ - харидорнинг
уз-узигахизмат килишига асосланган кенг
тармокли магазин. С. товарларнинг хамма турлари билан, жумладан, импорт
товарлар билан савдо килади, харидорларга бепул маслахатлар беради, товарларни
буюртма асосида харидор манзилига етказиб беради, бошкатоварларни сотиб олишга кумаклашади ва бошка
шунга ухшаш хизматларни курсатади.
СУЗИБ ЮРУВЧИ ИНФЛЯЦИЯ -бунда нархлар тез уса бошлайди, йилига 10
фоиз атрофида усиши кузатилади.
СТАГФЛЯЦИЯ -
(лат.stagno-«харакатни сундираман» ва inflatio-«шишмок», «пуфланган») -
иктисодий танглик билан инфляциянинг биргаликда юз беришидир.
ТАБИИЙ РЕСУРСЛАР УЧУН ТУЛОВ -
ер, сув, казилма бойликларидан фойдаланганлик учун корхона даромадидан давлат
бюджетига туланадиган тулов, жорий нормативлар буйича белгиланади. Ушбу
маблаглар, биринчи навбатда, табиатмухофазаси тадбирларига сарфланади.
ТАДБИРКОРЛИК - амалда кабул
килинган конунлардоирасида корхона,
фирма ташкил килиш, фойда олиш максадидамахсулот ишлаб чикариш (ёки хизмат курсатиш) билан шугулланувчифаолият. Тадбиркорлик фаолияти бир ёки бир
неча хусусий ва хукукий шахслар мулкларини ёки карзга олган мулк, тулов
воситаларини ишга солиш оркалиамалга
оширилади. Узбекистонда тадбиркорлик фаолиятининг сохиблари: 1) республика фукаролари;
2) бир гурух фукаролар (мехнат жамоалари ва бошкалар);3) чет эллик фукаролар ёки хусусийшахслар; 4) республика фукаросибулмаганшахслар (уз ваколатлари доирасида); 5) кушма мулк эгалари.
ТАДБИРКОР -иктисодий ресурсларини бир-бирига кушилишини
таъминлайдиган ташкилотчи, янгиликка интилувчи, ташаббускор, иктисодий ва бошка
хавфдан, жавобгарликдан куркмайдиган кишилар. Бундай хислатлар тадбиркорлик
кобилияти деб юритилади.
ТАЛАБ - маълум вактда
нархларнинг маълум даражасида сотиб олиш мумкин булган товарлар хизматлар
микдоридир.Талаб пул билан таъминланган эхтиёждир.
ТАКЛИФ -ишлаб чикарувчилар маълум вакт ичида ишлаб
чикаришга кодир булган нархнинг харбир
даражасида бозорга сотишга чикарадиган махсулотлар микдоридир.
ТАКЛИФКОНУНИ - нарх билан сотишга чикарилаётган
товарлар уртасидаги бевосита яъни тугридан-тугрибогликликдир.
ТАКЛИФ ЭГИЛУВЧАНЛИГИ -нарх узгаришига нисбатан таклифнинг ортиб
бориши.
ТАРИФ СЕТКАСИ - иш тоифалари
нисбатига караб иш хаки тулаш.
ТАРИФ СТАВКАСИ -тегишли иш тоифасига эга булган ишчининг
мехнатига туланадиган хак микдорини белгилаб беради.
ТЕНДЕР - бирор бир ишни
амалга ошириш учун эълон килинган танлов. Харидор ёки буюртмачи энг аввало
танлов эълон килиб, танлов шартлари билан таништиради. Танловда иштирок этиш
ниятини билдирган фирмалар, корхона ва ташкилотлар уз таклифларини- тендерларни буюртмачига куриб чикиш учун
юборишади.
ТОВАР ХУЖАЛИГИ - (бозор) бу
товар ишлаб чикаришга асосланган ва бозор оркалиишлаб чикариш билан истеъмол уртасидаги узаро
алокадорликни таъминловчи, иктисодиётни ташкил килишнинг ижтимоий шаклидир.
ТОВАР - бозордаги олди-сотти
оркалиайирбошланадиган мехнат махсули.
Т. узини ишлаб чикарувчиларининг эмас, балки бозорда сотиш оркалибошкаларнинг талаб-эхтиёжини кондириш учун
яратилади. Т. истеъмол киймати- бу унингкишиларнинг бирон-бир эхтиёжларини кондириш хусусиятидир, алмашув
киймати эса унинг бошка бир товарга алмашина олиш хусусияти, киймат
хусусиятидир.
ТОВАР БЕЛГИСИ - муайян фирма
товарларига куйиладиган белги. ТБ (савдо маркаси) факат маълумфирмага тегишли булади ва уни бошка фирмалар
уз товарларига куяолмайдилар.
ТОВАР БИРЖАСИ - бир ёки бир
неча хил товар билан улгуржи савдо-сотикни амалга оширувчи тижораткорхонаси, бозор иктисодиёти
инфраструктурасининг ажралмас кисми булиб, корхона ва ташкилотлар уртасидаги
олди-сотти алокаларини олиб боради. ТБ икки гурухга булинади :1) очик биржа,
бунда унинг аъзолари билан бир каторда бошка тадбиркорлар хамсавдо кила олади ; 2) ёпик биржа, бунда факат
биржа аъзоларигина битимлар тузиш хукукига эга буладилар.
ТОВАРЛАШГАНХИЗМАТ - товар сифатида олди-сотти килинувчи
хизматлар, яъни пулли хизматлардир.
ТУРМУШДАРАЖАСИ - одатда ахоли истеъмол киладиган
хаётий неъматларнинг микдори ва сифатигаасосланади. Бу моддий неъматлар таркиби жуда хамхилма-хил. ТД курсаткичлари яхлит тизими
шакланган булиб, унга тугилиш, улиш ва бошка демографик курсаткичлар, хаётнинг
санитария-гигиена шарт-шароитлари, озик-овкат товарларини истеъмол килиш
даражаси, согликни саклаш, таълим, маданият, иш билан бандлик, мехнат шароити,
ахолининг даромадлари ва харажатлари, нарх- наво даражаси, транспорт
воситалари, дам олишни ташкил этилиши, ижтимоий таъминланганлиги, инсон
эркинлиги кабикурсаткич биланбелгиланади.
УЛГУРЖИ БАХО -
корхоналарёки мол етказиб
берувчиларнинг катта микдордаги уз махсулотини бошка корхона ёкиташкилотга кутарасига сотадиган бахолари.
УСТАМА - 1) пул хисобида маош
устига кушиб бериладиган кушимча; 2) кушимча равишда, такроран, яна; 3)
махсулотнинг ишлаб чикарилиши биланбоглик булмаган, факат уни таркатиш билан боглик булган, кушимча равишда
сарфланадиган (мехнат, харажат ва шу кабилар).
УКЛАД-иктисодий фаолият юритишнингмуайян шакли булиб, мулкчиликнинг бирор бир
шаклига асосланади, узига хосиктисодий
муносабатлар, конун-коидалар амал киладиган хужалик типидир. М: майда товар
хужалиги.
УЧЁТ - хисоблашиш, руйхатга
олиш йули билан нарсаларнинг борлигини аниклаш ; хисоб-китоб.
ФЕРМЕР ХУЖАЛИГИ - мустакил
хужалик юритишсубъекти. Алохида шахс,
оила ёки бир гурух фукаролар томонидан ердан фойдаланиб, кишлокхужалик махсулотларини етиштириш, уларни
кайта ишлаш ва сотишга асосланади. Ф.Х. эркинтадбиркорликнинг бир куриниши булиб, даромад олиш максадида тузилади.
ФЕРМЕР - кишлокхужалик корхонасининг эгаси. Мустакил иш
юритувчи -тадбиркор.
ФИРМА -инглизча(firm , firm’s Ftrade name)сузларидан олинган булиб, тижоратмаксадларини кузловчи корхона, компания ва бошка хужалик ташкилоти деган
маънони англатади.
ФОЙДА - 1) бирор кимса ёки
нарса учун буладиган наф, манфаат; 2) даромаднинг харажатга нисбатан фаркидан
ташкил топган сумма, маблаг , даромад; 3) карзга берилган пулдан
фойдаланилганлиги учун карздордан карз берувчи(кредитор) оладиган кушимча пул, хак.
ФОНД - давлат, корхона,фирмаларнинг бирор-бир максад учун
мулжалланган пул воситалари ёки моддийбойлиги, маблаглари.
ФОНД БИРЖАСИ -кимматбахокогозларбилан савдо-сотик килиш
максадида тузилган, доимо фаолияткурсатиб
турувчи биржа. Ф.Б. нинг асосий вазифалари куйидагилардан иборат : вактинча буш
маблагларга кимматбахокогозлар сотиб
олиб, уларни муомалага киритиш, кимматбахокогозларнинг бозор нархини аниклаш; турли тармоклар, корхоналар
уртасидаги капиталнинг айланишини таъминлаш ва бошкалар.
ФРАНЧАЙЗА - фойдаланиш
учунтайёр корхона, фирма ёки машхур
фирма махсулотининг савдо маркасидан фойдаланилган холда амалга оширилувчи
бизнес юритиш усули.
ФЬЮЧЕРСОПЕРАЦИЯЛАРИ - биржаларда амалга ошириладиган
савдо-сотик операциялари. Бу операциялар шартнома тузилганидан сунг ишлаб
чикариладиган ёки етиштириб бериладиган махсулотлар буйича амалга оширилади.
Одатда, ушбу шартнома тузилгандан сунг буюртмачи бажарувчига аванс тарикасида
маълум суммани утказиб беради.
ХАЛКАРОВАЛЮТА ФОНДИ - халкаро молия валюта
ташкилоти. Уни тузишдан максад халкаро савдони ривожлантириш, валюта курсини,
меъёрларини, нисбатларини белгилаш, куп томонли туловлар тизимига риоя
килинишини назорат килиш хамда фонд аъзоларига валюта етишмовчилиги холатларида
кредит, карз беришдир.
ХАЛКАРО МЕХНАТ ТАКСИМОТИ -
алохида мамлакатларнинг товар ва хизматлар маълум турларини ишлаб чикаришга
ихтисослашувидир.
ХОЛДИНГ - (ингл.holding-
эга)-узга фирма, корхонанингназорат
пакетини узида ушлаб турувчи бош компания. Х. кул остидаги компанияларни
ривожлантириб, даромадни купайтириш билан биргаликда узи хамтадбиркорлик фаолияти билан шугулланади.
Хукукий нуктаи назардан акционерлик жамияти, масъулияти чекланган жамиятёки хусусий корхона сифатида харакат килади.
ХУСУСИЙ - 1) бироршахснинг ёлгиз узига карашли, тегишли булган
мулки, шахсий; 2) айрим шахслар томонидан якка тартибда амалга
ошириладиган;3) муайян бир
нарса ёки мавзуга багишланган.